Warunkowe umorzenie postępowania karnego w sprawie o jazdę pod wpływem alkoholu

Warunkowe umorzenie postępowania karnego to instytucja prawa karnego, która pozwala sądowi odstąpić od wymierzenia kary wobec sprawcy przestępstwa, w sytuacji uznania przez Sąd, że spełnione są pewne określone przesłanki. W przypadku prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a Kodeksu karnego) warunkowe umorzenie postępowania karnego może stanowić istotne narzędzie prawne, którego zastosowanie umożliwi uniknięcie surowej kary. Zastosowanie tej instytucji nie prowadzi bowiem do wpisania osoby do Krajowego Rejestru Karnego, dzięki czemu sprawca formalnie pozostaje osobą niekaraną. Jest to zatem rozwiązanie, które w określonych przypadkach pozwala na zachowanie dotychczasowej sytuacji zawodowej i osobistej, przy jednoczesnym poddaniu sprawcy okresowi próby i określonym obowiązkom.

Instytucja warunkowego umorzenia postępowania karnego stanowi zatem niejako kompromis pomiędzy zasadą nieuchronności kary wobec osoby naruszającej prawo a zasadą humanitaryzmu. Pozwala sądowi na elastyczne reagowanie na przypadki, w których skazanie mogłoby zostać uznane za zbyt surową sankcję, a jednocześnie umożliwia ukaranie sprawcy w sposób symboliczny – poprzez sam fakt uznania winy i nałożenie obowiązków w okresie próby. Dzięki temu sąd może:

• osiągnąć cele wychowawcze wobec sprawcy,
• zapobiec jego stygmatyzacji wynikającej z wyroku skazującego (w praktyce – brak wpisu do KRK),
• zasygnalizować społeczeństwu, że popełnienie przestępstwa nie pozostaje bez reakcji wymiaru sprawiedliwości.

Oczywiście, warunkowe umorzenie postępowania karnego w sprawie o jazdę pod wpływem alkoholu nie jest stosowane przez sądy automatycznie i każdorazowo wymaga wykazania spełnienia pewnych warunków.

W niniejszym artykule podjęliśmy próbę praktycznego wyjaśnienia:

1. jakie są skutki prawne oraz konsekwencje dla kierowcy który naruszy art. 178a Kodeksu karnego,
2. jakie są przesłanki zastosowania warunkowego umorzenia postępowania w sprawach o jazdę w stanie nietrzeźwości lub środka odurzającego,
3. jak wygląda praktyka orzecznicza w sprawach o jazdę w stanie nietrzeźwości,
4. jakie działania warto podjąć, aby zwiększyć szanse na skorzystanie z instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego.

Przestępstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego

Zgodnie z art. 178a Kodeksu karnego, kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Przepis odnosi się do „stanu nietrzeźwości” zdefiniowanego w art. 115 § 16 Kodeksu karnego, zgodnie z którym stan nietrzeźwości zachodzi, gdy:

• zawartość alkoholu we krwi przekracza 0,5 promila albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość lub
• zawartość alkoholu w 1 dm3 wydychanego powietrza przekracza 0,25 mg albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość.

Jeżeli zatem zawartość alkoholu we krwi nie przekracza wskazanych powyżej norm, popełnia wówczas wykroczenie (a nie przestępstwo) zdefiniowane w art. 87 Kodeksu wykroczeń, co szerzej opisaliśmy w niniejszej publikacji.

Warto zauważyć, że dla powstania odpowiedzialności karnej za prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości nie jest konieczne, aby sprawca znał dokładnie poziom alkoholu we krwi. Wystarczające jest, aby:

1. był świadomy, że znajduje się w stanie nietrzeźwości lub odurzenia, czyli wiedział lub mógł rozpoznać, że spożył alkohol lub środki odurzające w takim stopniu, że jego zdolności psychofizyczne są upośledzone,
2. świadomość ta wynikała z poziomu rozwoju psychicznego i zdolności rozpoznania własnego stanu, czyli sprawca musiał być w stanie ocenić, że nie jest w pełni trzeźwy, nawet jeśli nie znał stężenia alkoholu w organizmie.

Innymi słowy, karalność nie zależy od dokładnego stężenia alkoholu we krwi, lecz od tego, czy osoba kierująca pojazdem mogła i powinna była świadomie ocenić, że jej zdolność do prowadzenia jest upośledzona. W większość przypadków tak właśnie jest, bowiem powszechną wiedzą jest, że nawet niewielka ilość alkoholu wpływa negatywnie na koncentrację, refleks, zdolność oceny odległości oraz czas reakcji kierującego.

Praktyczny przykład z orzecznictwa:

„Sprawca musi mieć zatem świadomość znajdowania się w stanie nietrzeźwości lub odurzenia, co nie oznacza, iż musi znać poziom stężenia alkoholu we krwi, gdyż świadomość istnienia takiej okoliczności, czyli stanu nietrzeźwości, rozumiana być musi jako wynikająca z poziomu rozwoju psychicznego sprawcy zdolność rozpoznania określonego stanu własnej osoby (uchwała Sądu Najwyższego – Izba Odpowiedzialności Zawodowej z dnia 27 czerwca 2024 r., sygn. akt I ZI 2/24).

Czy każda jazda pod wpływem alkoholu musi zawsze skutkować wydaniem wyroku skazującego?

Odpowiedź brzmi nie. Nie każde popełnione przestępstwo z art. 178a Kodeksu karnego musi skutkować dla sprawcy wydaniem wyroku skazującego. W polskim porządku prawnym istnieje bowiem instytucja, która pozwala sądowi odstąpić od wymierzenia kary. Mechanizmem tym jest właśnie warunkowe umorzenie postępowania karnego stanowiące formę „szczególnej odpowiedzialności karnej”. Podjęcie przez sąd decyzji o warunkowym umorzeniu postępowania karnego oznacza w praktyce, że choć sąd uznaje sprawcę za winnego popełnienia przestępstwa, odstępuje od wymierzenia mu kary. W konsekwencji, jak zostało wskazane powyżej, sprawca nie widnieje w Krajowym Rejestrze Karnym jako osoba skazana.

Zgodnie z art. 66 § 1 Kodeksu karnego, warunkowe umorzenie postępowania karnego polega na zaniechaniu na czas próby prowadzenia procesu przed sądem w stosunku do określonego sprawcy w sprawie o konkretny czyn zabroniony będący przestępstwem. Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie, jeżeli:

• okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości,
• wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne,
• sprawca nie był dotychczas karany za przestępstwo umyślne,
• a także istnieje uzasadnione przypuszczenie, że będzie on przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni kolejnego przestępstwa.

Postępowanie zostaje umorzone na okres próby od roku do trzech lat (art. 67 § 1 k.k.). W tym czasie sprawca musi przestrzegać porządku prawnego, a w razie ponownego naruszenia – warunkowe umorzenie może zostać odwołane.

Przesłanki warunkowego umorzenia postępowania karnego w sprawach o jazdę pod wpływem alkoholu

Aby sąd mógł odstąpić od wymierzenia kary, konieczne jest łączne spełnienie i wykazanie wszystkich przesłanek warunkowego umorzenia postępowania karnego określonych w art. 66 § 1 Kodeksu karnego. Instytucja ta ma charakter wyjątkowy, dlatego sąd może ją zastosować wyłącznie wówczas, gdy każda z przesłanek zostanie spełniona w sposób niebudzący wątpliwości.

Odnosząc się do poszczególnych przesłanek:

1. okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości

Warunkowe umorzenie postępowania karnego może zostać zastosowane wyłącznie w przypadku braku jakichkolwiek wątpliwości co do stwierdzenia popełnienia przestępstwa.

Tytułem przykładu, w sprawach dotyczących jazdy pod wpływem alkoholu czynność sprawcza określona w art. 178a Kodeksu karnego polega na prowadzeniu pojazdu mechanicznego. Warto zaznaczyć, że Kodeks karny nie zawiera legalnej definicji prowadzenia pojazdu, jednak z orzecznictwa sądowego wynika, że czynność ta immanentnie łączy się z podjęciem działań polegających na wprawieniu pojazdu w ruch oraz utrzymywaniu go w ruchu. Oznacza to, że samo siedzenie za kierownicą pojazdu, który nie został uruchomiony, nie kwalifikuje się jako prowadzenie pojazdu, nie jest zatem przestępstwem (uchwała Sądu Najwyższego z 8 grudnia 1960 r., sygn. akt VI KO 64/60). Podobnie należy uznać, że uruchomienie silnika bez poruszania się pojazdu nie stanowi jeszcze czynności sprawczej w rozumieniu art. 178a k.k.

Dopiero zatem faktyczne sterowanie pojazdem w ruchu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego kwalifikuje się jako przestępstwo, a zatem wówczas możliwe jest rozważenie zastosowania warunkowego umorzenia postępowania karnego.

Innym przykładem może być powstanie wątpliwości Sądu w zakresie tego czy kierowca przekroczył opisane powyżej normy, tj.:

• zawartość alkoholu we krwi przekracza 0,5 promila albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość lub
• zawartość alkoholu w 1 dm3 wydychanego powietrza przekracza 0,25 mg albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość. 

Nieprzekroczenie opisanych powyżej norm także nie będzie stanowić przestępstwa, lecz wykroczenie (szerzej opisane w tej publikacji), a zatem sprawca nie będzie mógł skorzystać z instytucji warunkowego umorzenia postępowania, bowiem nie doszło do popełnienia przestępstwa.

Sąd zatem analizując materiał dowodowy w sprawie musi przede wszystkim dojść do niepodważalnego przekonania, że doszło do popełnienia przestępstwa określonego w art. 178a Kodeksu karnego, tj. czyn sprawcy spełnia istotne przesłanki przestępstwa prowadzenia pojazdu pod wpływem alkoholu. Dopiero po takim uznaniu, sąd może (choć oczywiście nie musi) podjąć decyzję o warunkowym umorzeniu postępowania karnego. Bez spełnienia tego warunku nie ma podstaw do stosowania mechanizmu umorzenia, ponieważ nie doszło do popełnienia przestępstwa.

• wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne

Kolejną przesłanką zastosowania warunkowego umorzenia postępowania karnego w sprawie o jazdę pod wpływem alkoholu jest to, aby społeczna szkodliwość czynu nie była „znaczna”. Jednocześnie nie sposób konkretnie określić co ustawodawca rozumie za „nieznaczna”, w doktrynie wskazuje się, że nie może być ona „duża” czy „istotna”, lecz raczej „niewielka”, „nieistotna”. Prowadzi to do wniosku, że stopień społecznej szkodliwości czynu, który determinuje możliwość zastosowania warunkowego umorzenia postępowania, należy zawsze oceniać w odniesieniu do konkretnego przestępstwa i do osoby popełniającej to przestępstwo. Każdy stan faktyczny jest bowiem inny i wymaga odrębnej analizy przez Sąd – stopień społecznej szkodliwości należy oceniać indywidualnie, w odniesieniu między innymi do konkretnego stanu faktycznego, rodzaju pojazdu, stężenia alkoholu we krwi, miejsca i okoliczności zdarzenia oraz do stopnia winy sprawcy.

Z orzecznictwa sądowego wynika, że do istotnych okoliczności analizowanych przez sąd będą należały w szczególności:

• brak wcześniejszej karalności za przestępstwa umyślne,
• postawa sprawcy – w szczególności dotychczasowe przestrzeganie prawa oraz odpowiedzialne zachowanie w życiu prywatnym i zawodowym,
• właściwości i warunki osobiste sprawcy – wiek, stan zdrowia i psychofizyczny, sytuacja rodzinna i zawodowa, stabilność życiowa,
• świadomość bezprawności czynu i motywacja – a w szczególności czy sprawca zdawał (mógł zdawać) sobie sprawę, że prowadzi pojazd pod wpływem alkoholu,
• umyślność lub nieumyślność czynu – czyn nieumyślny, np. po spożyciu alkoholu dzień wcześniej i nieświadomości stanu nietrzeźwości, obniża stopień winy,
• ewentualne okoliczności nadzwyczajne, które mogą częściowo usprawiedliwiać zachowanie sprawcy, na przykład działanie pod wpływem silnych emocji lub stresu w sytuacji otrzymania wiadomości o chorobie, wypadku lub innej nagłej sytuacji rodzinnej,
• działania naprawcze podjęte przez sprawcę, np. edukacja lub uczestnictwo w programach profilaktycznych.

Odnosząc się do przesłanki niekaralności, należy jeszcze doprecyzować, że stan niekaralności za przestępstwo umyślne musi istnieć w chwili orzekania w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania. Jeśli w tym momencie istnieją nieprawomocne wyroki skazujące za przestępstwa umyślne, to zasadniczo nie ma przeszkód do warunkowego umorzenia postępowania, a to z uwagi na zasadę domniemania niewinności. W konsekwencji dopiero prawomocne skazanie za przestępstwo umyślne wyłącza możliwość zastosowania instytucji warunkowego umorzenia postępowania.

Praktyczny przykład z orzecznictwa:

„Okoliczności podmiotowo-przedmiotowe sprawy, a zwłaszcza mankamenty natury psychicznej, które zostały stwierdzone u oskarżonego (rzutujące na zakres jego winy) oraz fakt, iż kierował on „tylko” rowerem wskazują, iż stopień społecznej szkodliwości czynu przypisanego oskarżonemu nie jest znaczny. Okoliczności te w powiązaniu z faktem, iż oskarżony w przeszłości nigdy nie wchodził w konflikt z prawem, jest osobą niekaraną prowadzą do przekonania, iż wobec wymienionego zachodzą przesłanki określone w art. 66 § 1 KK” (wyrok Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 21 sierpnia 2013 r., sygn. akt VII Ka 677/13).

„Wobec sprawcy uprzednio karanego za występek z art. 178a § 2 KK nie można zastosować art. 66 § 1 KK (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 15 stycznia 2008 r., sygn. akt III KK 357/07).

Podkreślić należy, że w tego typu sprawach zadaniem adwokata będzie kompleksowe przedstawienie sądowi wszystkich istotnych informacji i okoliczności, które mogą świadczyć o braku znacznej społecznej szkodliwości czynu oraz o pozytywnej prognozie kryminologicznej sprawcy. W praktyce oznacza to nie tylko wskazanie samego przebiegu zdarzenia, ale również przedstawienie pełnego kontekstu życia osobistego i zawodowego oskarżonego, jego postawy wobec popełnionego czynu, dotychczasowego przestrzegania prawa, a także okoliczności łagodzących, które mogły wpłynąć na jego zachowanie.

• uzasadnione przypuszczenie sądu, że oskarżony pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa

Kolejna przesłanką warunkowego umorzenia postępowania jest tak zwana „dodatnia prognoza kryminologiczna” wobec sprawcy, czyli uzasadnione przypuszczenie sądu, że oskarżony po umorzeniu postępowania będzie przestrzegał prawa i nie popełni kolejnego przestępstwa. Przypuszczenie to nie jest wyłącznie deklaratywne, bowiem sąd musi je oprzeć na rzeczywistych danych dotyczących osoby sprawcy oraz na jego dotychczasowym postępowaniu. Do elementów, które sąd bierze pod uwagę przy formułowaniu takiej prognozy, należą między innymi:

• postawa sprawcy, z uwzględnieniem przyznania się do winy, wyrażenia skruchy oraz gotowość do naprawienia skutków czynu. Sąd oceni czy sprawca rozumie konsekwencje swojego zachowania i czy jest gotowy wziąć za nie odpowiedzialność,
• właściwości osobiste i warunki życiowe, takie jak wiek, stan zdrowia, sytuacja rodzinna i zawodowa, stabilność społeczna. Oczywistym bowiem jest, że osoba z ugruntowaną pozycją społeczną, stałym miejscem pracy i stabilnym środowiskiem rodzinnym naruszająca art. 178a Kodeksu karnego powinna być postrzegana przez sąd jako mniej zagrożona powtórzeniem czynu karalnego,
• cechy charakteru sprawcy, które mają znaczenie dla przewidywania jego zachowań w przyszłości, są m.in.: impulsywność, opanowanie, rozsądek, pracowitość, troska o bliskich, konsekwencja, ambicje, szacunek do innych osób, wrażliwość na krzywdę ludzką oraz empatia,
• dotychczasowy sposób życia, tj. przestrzeganie prawa w codziennym życiu, brak konfliktów z prawem i odpowiedzialne funkcjonowanie w społeczeństwie.

Dopiero łączna analiza powyższych (a także ewentualnie innych czynników) pozwoli sądowi ocenić, czy zastosowanie warunkowego umorzenia postępowania w danej sprawie będzie zasadne i skuteczne, zarówno z punktu widzenia porządku prawnego, jak i resocjalizacji sprawcy. Przypuszczenie sądu musi być uzasadnione i poparte konkretnymi okolicznościami, aby decyzja o odstąpieniu od wymierzenia kary spełniała cele postępowania karnego: ochronę społeczeństwa oraz kształtowanie świadomości prawnej obywateli.

Praktyczny przykład z orzecznictwa:

„W realiach tej sprawy uzasadnione jest przypuszczenie, że oskarżony pomimo warunkowego umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa. Wskazuje na to jego postawa w procesie. Dotychczasowy, ustabilizowany styl życia oskarżonego, pozwala na ocenę, że oskarżony akceptuje utrwalony porządek prawny i zasadniczo go przestrzega, poza incydentem jaki miał miejsce w dniu 18.05.2015 r.” (wyrok Sądu Rejonowego w Piotrkowie Trybunalskim z dnia 28 2016-11-28VII K 562/15 –

Warunkowe umorzenie postępowania a orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów

W sprawach dotyczących prowadzenia pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości sądy mogą uznać za zasadne czasowe wyeliminowanie sprawcy z udziału w ruchu drogowym. Choć w sytuacji zastosowania wobec oskarżonego instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów nie jest obligatoryjne, to jednak w praktyce środek ten bywa często stosowany ze względu na jego wychowawczy i prewencyjny charakter (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2002 r., I KZP 33/01, OSNKW 2002/3–4/15).

Wymierzając środek karny w postaci zakazu prowadzenia pojazdów, sądy biorą pod uwagę m.in. stopień nietrzeźwości sprawcy, jego dotychczasową postawę, a także okoliczności zdarzenia. W przypadkach, gdy zawartość alkoholu w organizmie jedynie nieznacznie przekracza ustawowy próg nietrzeźwości, sądy często uznają, że orzeczenie zakazu w minimalnym wymiarze – na przykład na okres jednego roku – w pełni realizuje cele wychowawcze i zapobiegawcze tego środka.

Jak złożyć wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego w sprawie o jazdę pod wpływem alkoholu?

Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego można złożyć już na etapie postępowania przygotowawczego, tj. przed formalnym przed skierowaniem sprawy do sądu). Zgodnie z przepisami, prokurator może skierować do sądu wniosek o wydanie przez sąd wyroku warunkowo umarzającego zamiast aktu oskarżenia. Oczywiście sąd nie jest związany wnioskiem prokuratora, natomiast z praktyki wynika, że w większości spraw przychyla się do wniosku i odstępuje od skazania. Wydaje się zatem istotne, aby wniosek złożyć jak najszybciej, jeszcze na etapie, gdy sprawa toczy się przed prokuratorem. Jeżeli natomiast wniosek składany jest na etapie jurysdykcyjnym, należy skierować go wówczas do sądu prowadzącego postępowanie karne.

We wniosku należy zawrzeć następujące informacji:

• dzień i miejsce sporządzenia wniosku,
• dane osobowe dotyczące osoby składającej wniosek, tj. imię, nazwisko, adres do doręczeń, adres e-mail oraz numer telefonu,
• sygnaturę sprawy (na etapie postępowania przygotowawczego sygnatura zazwyczaj zaczyna się od „PR”, „Ds.” natomiast na etapie postepowania karnego od rzymskiej cyfry wydziału karnego oraz litery „K”,
• tytuł wniosku, tj. wniosek o warunkowe umorzenie postępowania,
• uzasadnienie wniosku, w ramach którego wnioskujący przedstawi
• wszelkie argumenty, przemawiające za uwzględnieniem wniosku. 

Wniosek należy własnoręcznie podpisać. Jeśli do pisma zostają dołączone załączniki, należy je wymienić. 

Podsumowanie

Warunkowe umorzenie postępowania karnego pozwala sądowi odstąpić od wymierzenia kary, jeśli wina sprawcy i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, a zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że będzie przestrzegał prawa. W sprawach o prowadzenie pojazdu pod wpływem alkoholu istotne są zarówno okoliczności popełnienia czynu, jak i postawa sprawcy, jego dotychczasowa niekaralność oraz właściwości osobiste i warunki życiowe. Decyzja o zastosowaniu tego mechanizmu wymaga kompleksowej oceny sytuacji, a jej celem jest zarówno ochrona społeczeństwa, jak i resocjalizacja sprawcy.

Zadaniem obrońcy jest wraz z klientem przedstawienie sądowi wszystkich istotnych dowodów i okoliczności, które mogą świadczyć o braku znacznej społecznej szkodliwości czynu oraz o dodatniej prognozie kryminologicznej sprawcy. Mogą to być m.in.: dokumenty potwierdzające stabilność zawodową i rodzinną, opinie o niekaralności, świadectwa pracy, zaświadczenia o udziale w kursach edukacyjnych czy terapiach, a także wszelkie dowody świadczące o pozytywnej postawie sprawcy wobec popełnionego czynu, jak przyznanie się do winy i wyrażenie skruchy.

Odpowiednio przygotowane i udokumentowane informacje pozwalają sądowi uwzględnić indywidualną sytuację sprawcy przy decyzji o warunkowym umorzeniu postępowania. Dzięki temu przypuszczenie sądu jest uzasadnione i oparte na konkretnych faktach, co zwiększa prawdopodobieństwo, że decyzja spełni cele postępowania karnego – ochronę społeczeństwa oraz skuteczną resocjalizację sprawcy.